Awerdjeddjid' (negh ajuj)
Ssalam εlikum,
Warẓigen (cigale) d abeεεuc-nni yettsuγun deg unebdu. Yemxallaf wamek ay s-qqaren deg tmiwa timaziγwalin, yernu tudert-is tessewham, aṭas n medden ur tt-nessin ara. Amur ameqran deg-neγ ssnen kan dakk-n warẓigen itteffeγ-d deg unebdu i wakk-n ad aγ-yesseḥreq s usuγu-nni-yines. D acu kan, warẓigen maci ala deg unebdu kan ay yettidir, wanag taḥkayt-is γezzifet.
Deg Tmurt n Leqbayel i yiman-is, leqḍeγ-d ṛebεa yismawen n "warẓigen" : qqaren-as "warẓigen" neγ "awerğeğğiḍ" deg Yiwaḍiyen akk d tmiwa ay ten-id-iqerben, "ẓẓdec" deg kra n tmiwa niḍen. Qqaren-as daγen "abẓiẓ" deg tama n Σin Lḥemmam, akk-n d-nenna tikkelt-nni iεeddan. D acu kan, nekk smenyafeγ ad ddmeγ sin wawalen deg yeḍrisen-iw : warẓigen, acku yettemcabi γer "wa iẓeggen" -d isem n ubeεεuc-agi s tmaheγt- akk d "awerğeğğiḍ", d isem yesεan talγa talugant (forme régulière), u nezmer ad d-nessuddem seg-s asget (pluriel) mebla uguren (awerğeğğiḍ > iwerğeğğiḍen).
Warẓigen d abeεεuc alemmas, yesεa ger n 2 d 5 yisuntimitren, d "azuran" u tafekka-s (ṣ̣ṣ̣ura-s) teččuṛ d anẓaden. Warẓigen yesεa ṛebεa wafriwen. Mi ara yafeg, nezmer ad ten-nwali. Yesεa sin wafriwen imeqranen (d wid n ufella) akk d sin wafriwen d imecṭuḥen (wid n wadda). Afriwen-is d ifrawanen (transparents) u ttbanen-d deg-sen "yiẓuran".
Warẓigen yettidir deg tmura yeḥman. Nezmer ad t-naf deg wakk timura ay d-yezzin γef yilel Agrakal (Méditerranée). Ma deg Tuṛuft, warẓigen ur yettidir ara deg tmiwa anda ay qessḥet tegrest (ccetwa). Nezmer ad t-naf deg Fṛansa, maca deg Brịṭanya Tameqrant, yettidir kan deg wenẓul.
Warẓigen itteffeγ-d mi ara yebdu ad iḥemmu lḥal, deg waggur n Yunyu (juin), u yeḥwağ anebdu yeḥman u d aγezfan i wakk-n ad yesεu lweqt ad yefrurex. Taṣ̣ebḥit, akk-n kan ara taweḍ teẓγelt γer 22 n tfesniwin (22° C), ad yebdu warẓigen ad yettsuγu. D ddkeṛ ay yettsuγun i wakk-n ad d-yejbed nnta, dγa asuγu-yagi d ay-n yessefken γer yiwerğeğğiḍen i wakk-n ad frurxen.
Warẓigen dima nettaf-it deg yisekla (ttjuṛ), imi din ay yettaf ay-n ara yečč. Yuγ lḥal, warzigen itett aselγaγ (sève) n yisekla, u yettsummu-t s yiwen ujeεbub ay yes ay ineqqer taferkit (iqcer) useklu-nni.
Nnta n warẓigen tettarew timellalin-is deg yemγan akk d yifurkawen yekkawen, yeqquren. Tezmer ad tesser ger 200 d 300 n tmellalin timecṭuḥin. Timellalin-a ad d-frurxent ger Ctembeṛ d Tubeṛ, mi ara d-yaweḍ wemwan (lexrif). Akk-n kan ara d-tefrurex twekka n uwerğeğğiḍ, ad tekcem s akal u ad teffer din. Tawekka-ya tezmer ad tidir alamma d 4 yiseggasen ddaw wakal !!! Yernu d aselγaγ (sève) n yiẓuran n yemγan ara ttett deg tallit-a. Tawekka n uwerğeğğiḍ tettbeddil talγa (forme) 7 yiberdan deg ṛebεa-yagi yiseggasen. Sakk-in, asmi ara d-teffeγ "twekka"-ya seg wakal, ad tbeddel "aglim" i tikkelt taneggarut, u ad d-yeffeγ seg-s ubeεεuc-nni yesεan afriwen u yezmer ad yafeg, warẓigen-nni ay nessen.
Warẓigen maci s yimi-s ay yettsuγu, wanag yesεa yiwet n teglimt ger wedmar-is d tεebbuḍt-is, yetthuzzu-tt, dγa d nettat ay d-ittgen imesli-nni (ṣ̣ṣ̣ut) yesseḥraqen. Zik, llan yimassanen la ttxemmimen dakk-n warẓigen, γas yettsuγu, maca ur yezmir ara ad isel. Anamek-is γas ma yella warẓigen itteg-d imesli iğehden, maca netta d aεeẓẓug, ur yezmir ara ad as-isel. Jean-Henri Fabre (1823-1915) d yiwen umassan n yibeεεac afṛensis, yeεreḍ ad d-yessebgen. Fabre yenna-d dakk-n mi ara t-iwali warẓigen, ad yeḥbes seg usuγu, deg lweqt ay deg mi ara yeffer γef warẓigen-nni u ad yebdu ad ixeddem lḥess, warẓigen-nni ur yettsusum ara, u ad ikemmel ad yettsuγu, amzun ur yesli i wacemma. I wakk-n ad d-yefk ttbut dakk-n warẓigen ur isell ara, Fabre yewwi-d lmedfeε u yewwet yis-s yiwen useklu (ttejṛa) yeččuṛen d iwerğeğğiḍen ara yettsuγun. Γas lmedfeε-nni iga lḥess d ameqran, iwerğeğğiḍen-nni ur ḥbisen ssusmen ara u kemmlen la ttsuγun, amzun acemma ur yeḍri. D ay-a ay yeğğan Fabre ad d-yini dakk-n iwerğeğğiḍen d iεeẓẓugen s tidet.
D acu kan, ay-a yezmer ad aγ-d-iban d aγwali (bizarre), d ay-n ur nettwafham, d ay-n yessewhamen. Yuγ lḥal, ma yella awerğeğğiḍ yesseqdac asuγu-yines (ay yellan d imesli - d ṣṣut) i wakk-n ad d-yejbed nnta-yines, ihi nnta-nni-yines yessefk ad as-tsel i wakk-n ad d-tas γur-s (!!!). Maca deg yiseggasen n 1960 d 1970, sbegnen-d yimassanen dakk-n nnta n uwerğeğğiḍ tezmer ad tsel i yimesliyen s wesnagar (fréquence) yemxallafen γef win ay yes nsel nekni. Lḥess ara teg tiyita n lmedfeε zemren ad as-slen yemdanen, maca awerğeğğiḍ ur yezmir ad as-isel.
Deg Yiwunak Yedduklen (Etats-Unis), yettidir yiwen n ṣ̣ṣ̣enf n warẓigen, d netta ay d abeεεuc yesεan leεmeṛ aγezfan akk deg umaḍal (ddunit). Wagi qqaren-as awerğeğğiḍ n Temrikt n Ugafa (tawsit/genre Magicicada). Abeεεuc-agi yessewham imi asmi ara d-yefrurex, "tawekka-yines" tettidir 17 yiseggasen s ddaw tmurt, sakk-in, yettaweḍ-d wass ay deg d-tteffeγ, tteqqel d awerğeğğiḍ amengaḍ (adulte). Awerğeğğiḍ-agi yettidir deg wegmuḍ (ccerq) n Yiwunak Yedduklen, u itteffeγ-d deg tlemmast n Magu, mi ara taweḍ teẓγelt γer 17 n tfesniwin (17° C). D acu kan, ay-n yessewhamen ugar netta dakk-n awerğeğğiḍ-agi, asmi ara d-yeffeγ seg wakal, yettidir kan yiwen ... yiḍ !!! Deg yiḍ-nni ara d-ffγen akk waytmaten-is, ad suγen, ad frurxen, nnta ad tessers timellalin-is, u mi ara yali wass, ad mmten meṛṛa.
Deg tgara, bγiγ kan ad d-iniγ dakk-n La Fontaine yeḥka-d yiwet n tengalt γef uwerğeğğiḍ akk d tweṭṭuft. Tangalt-agi ad awen-tt-id-awiγ deg wussan ara d-iteddun s tmaziγt, ncalleh. Deg tengalt-agi, awerğeğğiḍ yeqqim la icennu s teγzef n unebdu, deg lweqt ay deg taweṭṭuft la tqeddec i wakk-n ad teg lεewla i tegrest (ccetwa). Tangalt-agi tettwassen deg tmaziγt. Deg tama-nneγ (At Yiraten, At Dwala, Iwaḍiyen), nḥekku-d dakk-n d amceddal (d yiwen n ṣ̣ṣ̣enf n uweṭṭuf, d ameqran), ay yemmuten seg usemmiḍ. Dγa qqaren-d dakk-n yella wemgerrad ger uweṭṭuf akk d wemceddal. Aweṭṭuf ijemmeε lεewla, deg lweqt ay deg amceddal "yettazzal kan, iteddu kan", ur yesεi lmeεna. Γef way-a ay d-yeqqim wanzi-nni : Deg unebdu, ḥuff, ḥuff, deg ccetwa, rḍel-iyi-d ay aweṭṭuf. "Ḥuff" anamek-is "nadi, qelleb" deg teqbaylit n Tuğa.
Ma d isem n ubeεεuc-agi yuklal daγen ad as-neqqim. "Warẓigen", akk-n d-nniγ sufella-yagi, yettemcabi γer "wa iẓeggen" n tmaheγt n Uhaggaṛ. Deg tmaheγt, awal-a anamek-is "win iẓeggen" neγ "aγersiw-nni iẓeggen" d acu kan, ur ssineγ ara d acu ay d anamek n wemyag "iẓeggen" deg tmaheγt, yernu ula d anaḍ (impératif) n wemyag-agi ur t-ssineγ ara s ttbut. "Iẓeggen" d amaγun (participe). Amaγun-agi yesεa talγa n "ikessen" (n wemyag "eks"). Dγa anaḍ n "iẓeggen" ad yili "eẓg". Ahat "eẓg" anamek-is "zεeḍ, εeyyeḍ, suγ", u d netta ay d-yefkan amyag n taεṛabt taγerfant "ẓgi" ("raw yeẓgi-lek" > "la d ak-d-yeγγar/la d ak-d-yessawal"). Ihi, deg laṣ̣el, "wa iẓeggen" ad yili unamek-is "win yettsuγun". Ma d "warẓigen" ad yili yekka-d seg wawal-nni n tmaheγt neγ tmaziγt taqdimt.
Awal "ẓẓdec" yezmer ad yili daγen yekka-d seg uẓar n *eẓg, dγa ad yili ibedden kan akk d zzman (?).
Ma d awal "awerğeğğiḍ", yettemcabi γer "warẓigen", maca wissen ma yella seg-s ay d-yekka. D acu kan, la ttxemmimeγ dakk-n awal-a nezmer ad t-nesseqreb γer "cicada" ay yellan d isem alatini n uwerğeğğiḍ. Isem-agi n "cicada" yekka-d seg tegrigit, kiccos (taglimt/membrane) et ado (cnu), meḥsub "taglimt icennun". "Kiccos-ado" n tegrigit yefkayefka-d "cicada" deg tlatinit, u aneggaru-yagi yefka-d "cigale" deg tefṛensist. Deg tlatinit, "cicada" yettwanṭaq-d [čikada], dγa yezmer lḥal ad yili "awerğeğğiḍ" yekka-d seg "cicada". Ta d tamuγli-yinu tudmawant.
Rzut γef :
http://fr.groups.yahoo.com/group/imedyazen1/message/127